De historische Kringenwet bepaalde ooit, dat men in de stroken van 300, 600 en 1000 meter rondom de de Stelling van Amsterdam geen of slechts beperkt bebouwing mocht plaatsen, om het schootsveld vrij te houden. Dit gebied is daardoor lange tijd niet geraakt door landschapsveranderingen.

De beplanting op en rond de forten van de Stelling van Amsterdam had in de geschiedenis een belangrijke functie in de verdediging van de vestingwerken.

Behalve bomen en planten die in de historie werden gebruikt voor de verdediging van het Fort bij Vijfhuizen, groeien op het fortterrein ook allerlei bloemen en planten die eetbaar zijn en/of een heilzame werking hebben. Zo is de natuur rondom de fortgebouwen een levend herbarium voor soorten die wij in onze hedendaagse keuken vaak vergeten zijn.

Wanneer u vanaf dit punt over het fortgebouw kijkt, in de richting van de vlaggemast, ziet u op het dak een zwarte uitstulping. Hierin bevond zich de uitkijk over het voorterrein en de zgn. vuurleiding van de geschutten.

De vijand zou de voorzijde van het fort benaderen via het landsdeel vóór het fort, dat niet onder water gezet kon worden. Vanuit het gepantserde, claustrofobische koepeltje kon men de nadering van vijandelijk troepen gadeslaan, en richtinstructies geven aan de hefkoepelgeschutten op de flanken van de fortwal.

Tijdens de openingstijden van de tentoonstellingsruimtes van het Kunstfort kunt u ook zelf een stiekem kijkje nemen vanuit de koepel.

De ruïnes op de beide uiteinden van de fortwal waren oorspronkelijk vrijstaand cementbetonnen blokken, de zogenaamde hefkoepelgebouwen. In elk bevond zich een gepantserde hefkoepel voorzien van een snelvuur kanon met kaliber 6; d.w.z. dat er munitie van 6cm doorsnede mee kon worden afgevuurd. De foto toont het gebouw nog intact, tijdens de bezetting door de Duitsers in WOII.

Deze peilbalk geeft aan hoe ver onder NAP de waterstand in de Fortgracht is. Aan de hoogte van de balk kunt u zien dat het maaiveld van het fort ongeveer op NAP, en dus hoger ligt dan de Haarlemmermeerpolder zelf.

De Stelling van Amsterdam beschermde de hoofdstad in geval van belegering, door gebieden buiten de Stelling onder water te zetten (inunderen). Het fort bij Vijfhuizen beschermde een deel van het land dat niet onder water gezet kon worden, en daarom een kwetsbaar punt vormde.

Maar ook een eventuele bestorming van het fort zelf kon extra worden bemoeilijkt door gebruik van water. Het water in de fortgracht kon ter bescherming nog een meter hoger worden gezet dan dat het peil nu is. De oorspronkelijke brugverbinding naar het fort moest daarom wat hoger liggen en bovendien een grotere afstand overspannen dan het nu doet.

Op de bovenstaande afbeelding is in rood de historische waterloop gemarkeerd. Water werd destijds aan de noordkant via een hevel de fortgracht ingelaten, vanuit de aangrenzende Ringvaart. Overloop van water kon wegstromen aan de zuidkant van het fort, in het Voorkanaal dat langs de Geniedijk loopt.

In de huidige situatie krijgt de fortgracht het water via een pomp uit het gemaal Willem I. Verbindingen door de tussendijk van het fort, zorgen dat het water rondom het fort hetzelfde peil heeft.

Wanneer u, in de richting waarin de loop van het kanon wijst, kijkt naar de tussendijk die de fortgracht in tweeen deelt, ziet u ongeveer de locatie waar in WOII een Engelse militair vliegtuig, de Lockheed Ventura, neerstortte.

De structuren die uit de keelzijde van het fortgebouw stulpen, worden kazematten genoemd. In deze keelkazematten stond oorspronkelijk flankgeschut opgesteld waarmee het terrein tot het volgende fort bestreken kon worden. Richting Fort bij Hoofddorp en richting fort bij de Liede.

De keelzijde werd vanuit de keelkazematten gedekt door mitrailleurs en geweren. De schietgaten waren geopend en daar staken kannonen en Gardner-mitrailleurs uit. De kanonnen hadden een kaliber 10, d.w.z. dat de afgeschoten munitie 10cm in doorsnede was, voor een groot bereik.

Het uitstekende deel onder de schietgaten zorgde ervoor dat de vijand niet dicht bij de vuurmonden kon komen. Het maakte hem moeilijk om naar binnen te komen en de ronding zorgde ervoor dat het gebouw lastig te beklimmen was.

Het volgende geluidsfragment geeft een indruk van hoe zo'n kanon klonk bij het afvuren. (Laden kan enkele seconden duren)

Geluid kazematgeschut by Kunstfort bij Vijfhuizen

Het Silent Sky Project# van kunstenaar Rob Sweere is een participatiekunstwerk dat op plekken over de hele wereld wordt uitgevoerd. Sweere creëert samen met de deelnemers een gelegenheid om hun plek op deze aardbol op een andere manier bewust te worden. In het kader van de tentoonstelling In Orbit, vond op vrijdag 1 juli 2011 uitvoering #42, plaats bij het Kunstfort.

De 'Love Gun' van kunstenaar Serge Verheugen werd in 2002 geplaats op de betonnen geschutskoepel die Duitse troepen in WOII op het fort plaatsten voor luchtverdediging.

Verheugen wilde met het werk verwijzen naar een geweldig (-doch, verzonnen...) verhaal uit de Spaanse burgeroorlog over de activiteiten van de even briljante als controversiële genie-generaal: Juan Ernesto deDorssa.